Bisaya Magasin, Abril 9, 2008
MAOY gihanithanit sa elektronikong grupo sa internet— sa lunsayng
bisaya (http://groups.yahoo.com/group/bisaya/)
ang kalihokan sa Nasodnong Komisyon sa Kultura ug Arte. Daghan ang
dismayado. Nawad-an sa gana nga makiglambigit niining ahensiya nga
gitahasan
nga mangulo sa kalihokang artehanon. Angkonon ko nga ako ang tigdupa
nga
labanan ang NCCA batok sa dili maayong imahen nga misugod og mansa sa
iyang
dungog. Wala koy kadugtongan niining maong ahensiya ug gawasnon ko sa
dagang
ug panabot. Obhetibo ang akong pananaw ug bisan gamay wa koy tinguha
nga
palupaon ang atay sa NCCA kay may gitagong interes, mangayo ba kahag
pabor
kun unsa. Pabilin kong nagtuo sa kon unsay naa, maoy atong pahimuslan.
Kon
bulad ray naa, di na mangitag humba. Kay ngano man diayg kamatisan
natong
bulad o kaha isubak bas utan? Sama nga kon unsay atong makuhang
kaayohan sa
NCCA, maoy atong dawaton ug gamiton sa kinatas-ang kapuslanan.
Nagpungasi ang nagkadaiyang punto. Ug may kapasikaran baya ang mga
mulo. Ang
tanan may tenor sa kasagmuyo. Nasayod ko, bunga kini sa minglabayng
mga
kasinatian ug dili sab nako sila mabasol.
Naa sab koy pahat sa mga kasagmuyo sa NCCA. Sama sa ubang mga
maglilihok-kulturanhon, may panahon nga gidalhapan ang akong hunahuna
sa
sungayang anino sa katahap nga ang NCCA alang lang sa kaulohan ug ang
taga
Manila lang ang makasupsop sa iyang mga mehora. Kon naa may mangabot
sa
kaprobinsiyahan, kini himbis lamang sa dakong isda.
Apan lain ang akong pagtan-aw niini karon sa way pagdala sa hunahuna
sa
uban. Ang atong kaugalingon maoy akong gisusi. Diin tang dapita
napakyas?
Wala ba usab tay mga pagkuwang? Kay kaluoy na man sa NCCA nga atong
kawrason
tungod lang sa atong kaburong. Ang maayo tingali, ang usa ka alagad sa
arte
dili modagan sa layo ug adto magpaghot. Mangutana siya sa NCCA kon
unsay
ikaalagad niini ngadto kaniya. Kon ang usa dili man moduol, dili sab
tingali
makataronganon nga labayon niyag bato ang NCCA. Personal nga desisyon
kining
kaburong.
Tinuod kaayo nga sa kasamtangang sistema, alkanse kitang mga Bisaya ug
uban
pang rehiyonal nga mga pinulongan kon itandi sa mga Tagalog. Naalkanse
ta,
una sa tanan, sanglit ang NCCA halayo uyamot sa atong dapit. Ug dayag
na
lang nga usa ka sanawng pangandoy nga makatunob sa iyang nataran.
Mamaylo
tag pamilete sa atong silingan o kaha mamaligyag kabaw kun himungaang
naglaguklok sa sibay. Uroy kon di ta hitagaan? Ikaduha, ang NCCA
giyak-an sa
mga Tagalog o kon dili man, mga Tagalista. Ug busa man gani nahimugso
kining
pangangkon sa ubang nasagmuyo nga rasyal ang kombate dinhi; kon
Tagalog ka
masayon uyamot ang pag-aprobar sa imong proyekto. Sa ato pa, debuynas
ang
mangombirahay nga makaparyenteg kosinero kay mouli nga busdik ang
tiyan sa
kabusog. Mapasmo ang bitok sa usa nga halayo sa luwag ug kon makakaon
man,
malagmit nga dukot ug sabaw na lang ang iyang hiabtan.
Hangtod nga dili mahimong pederal ang atong kagamhanan, kining maong
diskriminasyon magpabilin gayod. Hangtod nga dili mabahas ang polisiya
sa
nasodnong pinulongan, magpabiling alkanse kita sa mga Tagalog. Ang
Tagalog
nakahupot og gahom nga lupig pay bag-ong nawong sa mga mananakop sa
atong
mga tribu. Kining neyokolonisasyon maoy linugdangan sa wala-na-sa-
panahon
nga sistema sa atong kagamhanan. Apan hangtod nga magpagatob ang
kasamtangang mga politiko, walay mahitabong kabag-ohan. Ang tublawng
pangandoy sa mga Bisaya, Ilokano, Waray, Ilonggo, ubp. magpabiling
ilusyon
lamang, usa lang ka pangandoy, usa ka dagaw, usa ka kabalingag.
Apan suwayan natog kuyog ang kasamtangang sistema (sa way paglugak sa
atong
pangandoy sa sistemang pederal) ug tan-awon nato kon may mahimo ba
kita. Naa
tay mahimo, klaro na lang. Apan wala lang sab nato himoa. Nagpasabot
nga
mosugot ra sab diay kitag maalkanse. Una, diin ta sa gihimong
imbitasyon sa
NCCA aron umolon ang mga komite ilawom sa iyang landong? Kay natataw
man
nako nga aron maaprobahan ang imong pangayoong grant, anaa sa mga
komite
magsugod ang ayag sanglit sila man ang motan-aw sa kamapuslanon sa
imong
proyekto kon kini may birtud ba nga sarang gastohan sa kagamhanan.
Ang una natong hisugatan kon mangayo tag hinabang alang sa publikasyon
sa
atong trabaho mao: kinahanglan hubaron kini sa Tinagalog kun Iningles
ba
kaha. Dinhi magsugod ang problema. Masabot man god nga wa silay
interes sa
atong pinulongan. Kay nganong hubaron pa man? Dili ba diay mahimong
epektibong arkibo sa kulturang Pilipinhon ang mga mitna ug arte nga
nasulat
sa lumadnong dila? Entonses, ang pinulongan dili na diay hinuon
kabahin sa
kultura? Sa nasodnong damgo? Sa nasodnong bahandi?
Gani, nahimugso na man ang pagya nga linaksi sa esena sa pelikula:
"*Wag
mong turuan ng Bisaya ang anak ko, dapat Tagalog para Pinoy!*" Nga kon
tampalingon nato pagsabot, ang Bisaya dili Pinoy. Unsa man diay ta,
engkanto?
Ang mga Bisayang *literary artist* nagsulat alang sa Bisayang
katilingban.
May kaugalingon kitang tradisyon sa panulat nga naumol sulod sa hataas
nga
kasaysayan sa kapanulatang Bisaya. Kon kini hukngayon sa usa nga way
pagbati
sa atong tradisyon ug walay pagtan-aw sa mga butang gipakabili sa
handurawang Bisaya, maisip ba nato nga may katakos siya paghatag og
patas
nga husay sa arteng Bisaya? Gawas pa, unsaon nato pagpukan niining
lingguwistikong babag? Pinaagi sa paghubad? Ayaw kog ingna. Kon buot
nilang
mosabot sa sensibilidad nga Bisaya, basahon nila kini sa orihinal nga
dila
diin kini nasulat. Ug kon hubaron man, dili na unta kini problema sa
usa ka
*literary artist*. Ang usa ka *literary artist* maglalang lamang sa
pinulongan nga siya batid— sa pinulongan nga tinubdan sa iyang garbo
isip
tawo.
Apan kon mayoriya sa mga sakop sa komite sa NCCA mga Bisaya pa lang
unta, wa
na tingali ta magkinahanglang hubaron pa ang atong sinulat aron lang
hatagan
sa idlas kaayo nga *grant*. Sa mubong pagkasulti, numero ang dag-anan.
Padaghanay ni sa tawo, klaro na lang.
Sa dihang gimugna kining maong ahensiya sa 1987 ilawom sa Orden
Ehekutibo
Numero 118 nga gipakanaog ni kanhi Presidente Corazon C. Aquino
(kaniadto
gitawag pag Presidential Commission on Culture and Arts), usa sa ilang
mandato mao ang pagdasig sa artistikong kamalalangon sulod sa
artistikong
kagawasan. Sila usab ang ahensiya nga gitahasan sa pagmugnag mga
polisiya,
pagpanghatag og mga *grant*, ug pagduso sa Pilipinhong arte ug
kultura. Wa
ingna nga Tinagalog ra ang hatagan og dakong pagtagad. Apan sa tinud-
anay
nga panghitabo, maingon nato nga wa kini masunod tungod kay mayoriya
sa
iyang mga komite gihugpaan man sa mga Tagalog ug tungod niining pagtuo
nga
ang Tinagalog ra maoy makarepresentar sa nasodnong kultura.
NIADTONG Marso 17, adlawng Lunes, mingtambong ming duha si Associate
Editor
Edgar S. Godin sa "Salabat at Sining" sa NCCA. Ang "Salabat at Sining"
gituyo sa NCCA aron ilang matubag ang mga pangutana ug kontrobersiya
nga
naglibot sa ilang buhatan. Nakaingon ko, panahon na ning nawngon sila.
Busa
wa namo sipyata ang pagtambong bisan pa sa kasako namo sa mga
buluhaton sa
buhatan sa Bisaya Magazine.
Gibayang ang paniudto ug kalingawan sa mga awit ug sayaw lumadnon.
Unya
samtang nagsigeg dimdim sa *salabat*, gibuksan ang panagbayloayg
hunahuna
taliwa sa NCCA ug sa mga sakop sa prensa ug alagad sa arte. Si NCCA
Executive Director Cecille Guidote-Alvarez ug Direktor Frank Rivera
ang
nagpuli-pulig sagang sa nagpungasi nga mga pangutana. Natandog ko sa
kaemosyonal ni Madam Cecille. Matod niya, "Masuko na mo kon masuko
kang
Presidente GMA wa koy labot. Apan akong barogan nga ang mga polisiya
niya sa
arte ug kultura maayo kaayo."
Gibuwandos ni Editor Godin ang sintak nga nakapakignat nilang NCCA
Executive
Director Cecille Guidote-Alvarez. "Nganong layo man lagi kaayo ang
NCCA sa
dughan sa tinuod nga mga praktisyoner sa arte sa kaprobinsiyahan?"
May nadungog kong pasalig. Ilang paningkamotan nga makigdugtong sila
sa
lokal nga mga alagad sa arte. Nadunggan ko nga buot nilang agakon ang
arteng
rehiyonal aron mahimong kabahin sa nasodnong bahanding kulturanhon.
Mihayahay ang akong dughan nga nagpaminaw. Unta may tidlom ang maong
pamahayag.
Si Direktor Rivera mismo maoy miingon nga dili mohimsog ang kalag sa
nasod
kon hibiyaan ang rehiyonal nga mga arte. Gani, iya mang gisaway ang
mga
elitistang alagad sa arte nga mikorona sa ilang kaugalingon sa
gihuptan
nilang kabatid. Siya mismo mitan-aw sa tradisyonal nga arte sa bag-ong
perspektibo. "Wala monopoliyaha ang arte sa pipila lamang. Ang
paglalang
alang sa tanan. Kon gusto kang moawit, nan, moawit ka. Kon gusto kang
mobalak, nan, pagsulat og balak." Iyang gihinubay nga bag-o lang
siyang
misuroy sa halayong kaprobinsiyahan ubos sa KALAHI Caregiving Program.
Ato silang tuohan. Atong sukdon ang mga pulong nga ilang giluwatan,
hangtod
asa kini sangpot. Kay dili man ta gustong lana-lanahan lang aron
ganahan.
Ang arte ug kultura dili baya dula-dula. Seryoso kining gimbuhaton. Ug
busa
nagkinahanglan tag seryosong mga tawo nga katugyanan niini.
Kon sila mapakyas sa panaad, akoy unang mosaway nila. —
